زنان می توانند؟

در چند دهه اخیر زنان در کشورهای مختلف از جمله ایران فرصت آموزش را پیدا کردند. در ایران تقریبا نصف دانشجویان و تحصیلکرده ها زنان هستند و برخی سال­ها آمار زنان با تحصیلات عالی از مردان نیز بالاتر گزارش شده است. این در حالی است که بنا به گزارش مرکز آمار ایران، در سال 1402 نرخ مشارکت اقتصادی در بین مردان 68 درصد و زنان 14 درصد است.[1] عوامل بسیاری در پاسخ به چرایی وضعیت موجود قابل طرح و بررسی است. در این مقاله قصد نداریم به این عوامل بپردازیم بلکه به دنبال طرح یک متغیر مغفول مانده اما مهم تحت عنوان «پیشگویی خود محقق کننده» در توانمندسازی و بهبود وضعیت زنان و به طور خاص در توسعه کسب وکار و کارآفرینی زنان هستیم. آمارتیا سن[2] پژوهشگر توسعه، افزایش توانمندی ­ها و بهبود استحقاق ­ها در جامعه برای افراد را رکن توسعه عنوان می­کند. وی توسعه را به مثابه درختی دانسته که ریشه آن را “فرهنگ” و غذای آن را “آموزش” و “سرمایه تخصیص یافته به فعالیت­های توسعه­ای” تشکیل می­ دهد. پیشگویی خودمحقق کننده از جنس فرهنگ است که ضمن قدرت اینرسی بالا، بر روند فعالیت­ های توسعه ای زنان اثرگذار است.  

 چیستی پیشگویی خود محقق کننده

پیشگویی خود محقق کننده باور یا انتظاری درباره خود یا دیگران است که وقتی قویا رعایت شود، رفتار را به گونه­ ای تحت تاثیر قرار می­ دهد که باور یا انتظار اولیه را تایید یا برآورده کند. در سال 1948 رابرت ک. مرتون^[3] جامعه­شناس، اصطلاح پیشگویی خودمحقق کننده یا خود شکوفاکننده^[4]را برای توصیف “تعریف نادرست از یک موقعیت که رفتاری را بر می­انگیزد که تصور اولیه نادرست را به حقیقت پیوند می­دهد”، به کار گرفت و وارد ادبیات علوم اجتماعی کرد. مرتون استدلال  می­کند که پیشگویی­های خودمحقق کننده به عنوان تعاریف نادرست از موقعیت­ها آغاز می­ شوند اما رفتار مبتنی بر ایده­ های پیوسته به این درک نادرست، موقعیت را به گونه ­ای بازسازی می­ کند که تعریف نادرست اولیه صحیح و به واقعیت می­ پیوندد. در واقع پیشگویی نوعی برداشت اشتباه از موقعیت است که منجر به بروز رفتاری می‌شود که در نهایت گزاره نادرست را به گزاره‌ای درست بدل می‌کند. این فرایند بیشتر به دلیل تاثیر ذهنیت افراد بر رفتار و تصمیمات آن­ هاست. یک پیشگویی مثبت و یا منفی می‌تواند به شدت در اعتقادات مردم تاثیرگذار باشد، از این رو رفتار مردم را در جهتی سوق می‌دهد که نهایتا این پیشگویی حقیقت پیدا می ­کند.

انتظارات و پیشگویی خود محقق کننده

 تحقیقات روانشناسی نشان داده است[5] که انتظارات یا پیش­بینی آینده بر اساس گذشته بر ادراک از واقعیت تاثیر می­گذارد. انتظارات ما فیلتری ایجاد می­کنند که از طریق آن هم جهان اطراف خود را درک می­کنیم و هم به آن عمل می­کنیم. انتظارات می­توانند پیش­بینی دقیق نتایج را تسهیل کنند. انتظارات برای یک هدف تکامل یافته­اند و این هدف معمولا به عنوان کمک به ما در پیش ­بینی سریع­ تر و دقیق ­تر جهان اطراف ­مان درک می­شود. با این حال گاهی اوقات، انتظارات ما منجر به سوگیری­های ادراکی و پیشگویی­های خودمحقق کننده­ای می­شود که نحوه نگرش ما به واقعیت را تحریف می­کنند یا حتی منجر به تغییر در خود واقعیت می­شوند. سوگیری­های ادراکی به عنوان سوگیری­های تاییدکننده انتظارات شناخته می­شوند و به خطاهای سیستماتیک در قضاوت و ادراک نتایج مربوط به انتظار منجر می­شوند و انحراف واقعیت را پدید می­آورند. انتظارات شکل گرفته، باورهایی را ایجاد می کند که افراد را تحت تاثیر قرار می دهد تا به گونه­ای رفتار کنند که انتظارات اصلی آن­ها را برآورده کند. اما این که پیشگویی خودمحقق کننده و انتظارات چه ارتباطی با موضوع زنان، کارآفرینی و توسعه دارد، در بحث طرح­واره­های جنسیتی، کلیشه­ها و باورهای غلط اجتماعی درباره زنان تشریح می­شود.

طرح واره­ های جنسیتی و خود شکوفایی زنان

کلیشه­های جنسیتی موجب شکل گیری انتظاراتی می­ شوند که ادراک افراد را تحت تاثیر قرار می دهد. نظریه طرح واره جنسیتی به این موضوع می ­پردازد که تفاوت بین زنان و مردان از عناصر سازماندهی شده در هر فرهنگ و جامعه است. باورهای فرهنگی در هر جامعه باعث شده تا نقش­ های خاص جنسیتی در افراد از کودکی از طریق جامعه­ پذیری درونی شود و انتظاراتی شکل بگیرد که طبق آن مهارت­ های خاص هر جنس یاد گرفته شود. در واقع از سوی فرهنگ عمومی انگاره هایی القا می­ شوند که افراد نگرش­ های خاصی را به خودشان (یا همان خودپنداره) و جنسیت­ شان داشته باشند. ساختارهای اجتماعی شکل دهنده یک سری نقش­ها و طرح واره­های ذهنی در افراد می­شود که در آینده بر نگرش و تصمیمات فرد موثر است. این جریان بازسازی اجتماعی نقش ­ها به ویژه درباره زنان صادق است. زنان در طول تاریخ همواره با یک سری نقش­ های درون خانه و وابسته به مردان تعریف شدند که در نهایت عنصر خلاقیت و خودشکوفایی ایشان در عرصه ­های مختلف اجتماعی، فرهنگی و به ویژه اقتصادی را تحت الشعاع قرار داده است. باورها به عنوان نیروهای اجتماعی عمل می کنند. آن ­ها حتی در صورت نادرست بودن این قدرت را دارند که رفتار ما را به روش­های بسیار واقعی شکل دهند.

کلیشه­ های جنسیتی و موفقیت زنان در محل کار

در حال حاضر زنان تقریبا نیمی از نیروی کار را تشکیل می­دهند. با این حال به لحاظ درآمدی اغلب حقوق کمتری به نسبت مردان دریافت می­کنند. تعداد کمی از زنان به سطوح بالای مناصب مدیریتی رسیدند. تحقیقات نشان داده کلیشه جنسیتی درباره رهبری باعث این باور می­شود که زنان نسبت به مردان برای مناصب رهبری یا مدیرتی در سطوح بالاتر مناسب نیستند. به طور کلیشه­ای زنان به عنوان افرادی خونگرم، عاطفی، ملایم، نگران رفاه و فداکار دیده می­شوند اما مردان فعال، رقابتی، مستقل و با اعتماد به نفس بالا در نظر گرفته می­شوند.

این مفهوم­سازی درباره رهبران موفق ارتباط تنگاتنگی با ویژگی­های کلیشه­ای مردانه دارد. مانند قاطعیت،  استقلال، تمایل به ریسک کردن. مطالعات حاکی از آن است که بسیاری از کلیشه­های مربوط به جنسیت و کلیشه­های مربوط به رهبری موفق، بیشتر از این که دقیق باشند، تاثیرگذار هستند.[6] با این حال به دلیل این که منجر به عدم موفقیت مداوم زنان در کسب مناصب عالی می­شوند، به عنوان پیشگویی موجود وجود دارد. نظریه “سقف شیشه­ای”[7] به این نکته به نوعی اشاره دارد که چطور کلیشه­ها مانع موفقیت زنان در پست­های مدیریتی بالاتر می­شود و چطور باعث می­شود تا زنانی که در هیئت مدیره انتخاب می­شوند نسبت به شرکت­ها و سازمان­ هایی که منحصرا مردانه است، عملکرد ضعیف­ تری از خود نشان دهند. تحقیقات نشان می دهند وقتی افراد به طور مزمن در معرض موقعیت­های تهدید کننده کلیشه­ای قرار می­گیرند، منجر به بی­هویتی و در نهایت فرسایش از آن بخش می­شوند.

تغییر باورهای اجتماعی غلط درباره زنان در عرصه اشتغال

برای درک تاثیرات شدید و عمیق باورهای غلط اجتماعی بر زنان در فرایند رشد در عرصه اشتغال و کسب و کار  و به طور خاص کارآفرینی به یک مثال کلاسیک از پیشگویی خود محقق کننده (یا خود شکوفا کننده)، مربوط به ورشکستگی بانک­ها در دروان رکود اقتصادی می ­توان اشاره کرد. حتی بانک­ هایی که دارای ریشه­ های مالی قوی هستند به دلیل شایعات مبنی بر ورشکستگی بانک­ ها (ناتوانی در پوشش سپرده­های خود) در زمان بحران دچار وحشت شده و دست به تصمیماتی در ارتباط با مشتریان­شان می­ زنند که در نهایت باعث ورشکستگی بانک ­شان شود. از پیامدهای مدرن شدن جوامع و از جمله جامعه ایرانی می ­توان به شکل­ گیری نقش­ های مدرن و جدید برای زنان در ارتباط با بیرون از ساختار خانواده در سطح کلان اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اشاره کرد. فعالیت به عنوان کارآفرین زن از جمله این تغییرات است. کارآفرینی و راه­ های خلاقانه برای کسب و کارهای زنانه مورد نیاز خانواده­ ها و جامعه از زمره پیشرفت­ هایی است که نمی­ توان با باورهای اجتماعی سنتی به استقبال آن رفت.

بحث و نتیجه گیری

واقعیت آن است که باورهای اجتماعی هم­چون تیغ دو لبه می­ تواند بر جامعه تاثیر بگذارد. در واقع نظریه پیشگویی خودمحقق کننده نتیجه دغدغه محققان نسبت به اثرات بعضا منفی باورهای نادرست اجتماعی است که انتظارات و کنش­های واقعی را ایجاد می­ کند. اگر در جامعه حتی باور مثبت به توانمندی زنان در عرصه کارآفرینی و توسعه رشد کند می ­تواند در طول زمان اثرات عمیقی بر جای بگذارد. یکی از مفروضات مهمی که درباره پیشگویی خودمحقق کننده وجود دارد آن است که حتی اگر این پیشگویی کوچک (خواه مثبت یا منفی) باشد اما چون اثرات آن در طول زمان انباشته می­ شوند می­ تواند رشد کند.

تدوین مداخلات اجتماعی (مانند تبعیض مثبت) در سطح عمومی و سازمانی برای تغییر باورهای غلط فرهنگی درباره زنان و فعالیت اقتصادی از مواردی است که باید در سر فصل برنامه ­های توسعه­ای مورد توجه قرار گیرد. بهترین راه برای تسهیل­گری پیشگویی خودمحقق کننده مثبت برای زنان در کسب وکارها این است که انتظارات غیرواقعی از زنان نداشته باشیم و در عوض، یک سری اهداف پیش برنده را به عنوان بخشی از استراتژی واقع­بینانه برای ساختن تصویری بزرگتر از آینده شغلی زنان انتخاب کنیم و بر بهبود عملکرد در آن حوزه­ ها تمرکز شود. مطابق دیدگاه کوت و لوری (1993) و ارو (1973)، کلیشه­ های منفی کارفرمایان درباره یک گروه اجتماعی خود به خود می ­تواند انگیزه­ های کسب مهارت­ها را تضعیف کند و از این طریق به پیشگویی خود محقق کننده تبدیل شود. از این رو  می­بایست ضمن شناسایی خرده کلیشه­ های حاکم بر فرهنگ کسب وکار نسبت به زنان، استراتژی­های مداخلاتی برای کاهش و در درازمدت حدف این کلیشه­ ها تدوین و به اجرا گذاشته شود.

به عبارتی، در سطح سیاست گذاری اقدام مثبت موقت ممکن است اقتصاد را از یک نتیجه تبعیض­ آمیز به یک نتیجه غیر تبعیض ­آمیز سوق دهد. جدی گرفتن ورود زنان به بازار کسب وکار و کارآفرینی از مواردی است که باید در جامعه پذیرفته شود و این مهم نیازمند تغییر باورهای غلط و نادرست درباره فعالیت زنان است. بالاتر رفتن سواد زنان در مقایسه با گذشته موجب شده تا شاهد رشد قابل توجه زنان تحصیلکرده باشیم و این نیازمند بازنگری اساسی در رویه های موجود به لحاظ سیاست گذاری، برنامه­ ریزی و اجرای برنامه­ ها با توجه به ظرفیت موجود زنان تحصیلکرده به عنوان نیروی ماهر کار است. به ویژه در حوزه کسب وکارها شرایط برای زنان در بازار کار برابرانه و عادلانه باشد تا زنان خود را در یک وضعیت مناسب بازیابی کنند.

پانویس ها

[1]– جهت کسب اطلاعات بیشتر به وبسایت درگاه آمار ایران مراجعه فرمایید. www.amar.org.ir

[2]– استاد سابق اقتصاد دانشگاه هاروارد و برنده نوبل اقتصاد در سال 1998

[3]– Robert K. Merton

[4]– Self- fulfilling prophecy

5- Derek Schaedig (2023) Self-Fulfilling Prophecy In Psychology: Definition & Examples   By Updated on July 31, 2023.

6- Ryan, M. K., & Haslam, S. A. (2007). The glass cliff: Exploring the dynamics surrounding the appointment of women to precarious leadership positions. Academy of Management Review, 32(2), 549-572.

[7]– Glass ceiling

منابع:

• محمدی دوست، سلیمان و همکاران (1395) بررسی نقش و جایگاه زنان در توسعه پایدار، دومین همایش ملی توسعه پایدار کهگلیویه و بویراحمد.

• Derek Schaedig ( 2023) Self-Fulfilling Prophecy In Psychology: Definition & Examples By Updated on July 31, 2023.

• Bem, S (1981) Gender Schema Theory: a Cognitive Account of Sex Typing, Psychological Review, 88 (4).

• https://knowledge.essec.edu/en/leadership/women-careers-self-fulfilling-prophecies.html

• Lommerud, Kjll Erik et al (2015) Mommy tracks and public policy: On self-fulfilling prophecies and gender gaps in hiring and promotion, Journal of Economic Behavior & Organization, Volume 116, August 2015, Pages 540-554.

•  Crossman, Ashle (2019) Definition of Self-Fulfilling Prophecy in Sociology, https://www.thoughtco.com/self-fulfilling-prophecy-3026577.

• Dimitrijevic, Marija (2022) Learn about self-fulfilling prophecies in communications. Identify the definition of self-fulfilling prophecy and learn examples of self-fulfilling prophecies. Updated: 07/03/2022.

• Eagly, A. H., Wood, W., & Diekman, A. B. (2000). Social role theory of sex differences and similarities: A current appraisal. In T. Eckes & H. M. Trautner (Eds.), The developmental social psychology of gender (pp. 123–174). Mahwah, NJ: Erlbaum

• Jussim, L., Harber, K. D., Crawford, J. T., Cain, T. R., & Cohen, F. (2005). Social reality makes the social mind: Self-fulfilling prophecy, stereotypes, bias, and accuracy. Interaction Studies, 6(1), 85-102.

• Merton, R. K. (1949). Social theory and social structure.  New York: Free Press.

• Ryan, M. K., & Haslam, S. A. (2007). The glass cliff: Exploring the dynamics surrounding the appointment of women to precarious leadership positions. Academy of Management Review, 32(2), 549-572.

• Schmader, T., & Johns, M. (2003). Converging evidence that stereotype threat reduces working memory capacity. Journal of Personality and Social Psychology, 85(3), 440.

• Smith, P., & Midlarsky, E. (1985). Empirically-derived conceptions of femaleness and maleness.  Sex Roles, 12 (3/4), 313-338.

• Lee, Jussim (2023) Self- fulfilling prophecy, The Encyclopaedia Britannica, sep 15, https://www.britannica.com/topic/conspiracy-theory

• Shaw ,Lynda (2021) The power of the self-fulfilling prophecy in business, https://www.hrzone.com/lead/culture/the-power-of-the-self-fulfilling-prophecy-in-business.