بعضا فناوری ها می توانند تضادهای اجتماعی و اقتصادی را پر رنگ تر کنند و باعث ایجاد تغییراتی در ساخت مناسبات اجتماعی، مساله قدرت و ساختار طبقاتی جامعه شوند. با شکل گیری تضادها و تشدید آن در جامعه شبکه ای، ما با گسترش تضادهای دیجیتالی و اشکال گوناگون آن نیز مواجه می شویم. در اینجاست که ممکن است نوعی مقاومت طبقاتی نیز شکل بگیرد. این خصیصه طبقاتی بودن جامعه مسأله ای است که در دوره جدید بیشتر از قبل خود را نشان می دهد و ساختارهای ذهنی افراد را تحت تأثیر قرار می دهد. در واقع باید این سوال را پرسید که آیا با گسترش شبکه های اجتماعی، جامعه شبکه ای و سلطه اینترنت، دموکراسی، گسترش انتخاب و حضور حداکثری، منافع افراد تأمین می شود؟
بریده ای از چرا در برابر فناوری مقاومت می‌کنیم؟
چرا در برابر فناوری مقاومت می‌کنیم؟
نگاهی اجمالی به چرایی مقاومت در برابر فناوری
حمیرا حاجی محمدکاظمی
نویسنده
دکتری جامعه شناسی و پژوهشگر
اگر می پسندید به اشتراک بگذارید.
یکی از ویژگی هایی که در هر جامعه ای وجود دارد، مقاومت در برابر ایده ها، فناوری ها و تغییرات نوآورانه است. اگر نگاهی گذرا به تاریخ تحولات اجتماعی، فرهنگی داشته باشیم، ملاحظه خواهیم کرد که این مسأله در طول تاریخ وجود داشته است. به عنوان مثال وقتی که گالیله برای اولین بار می گوید که: «زمین گرد است و به دور خورشید می چرخد» عده زیادی در برابر او ایستادگی می کنند حتی او را به دادگاه می کشانند تا با اعدامش تفکر و ایده جدید او را نابود نمایند و یا وقتی که سقراط تلاش می کند تا تحول و نوآوری را در آتن ایجاد نماید و باورهای رسمی را با نقد مواجه می سازد، حاکمیت زمانه در برابرش می ایستد و می گوید: «تو با حرف هایت جوانان را فریب می دهی و با طرح سوال هایت به سیستم فکری و هنجاری جامعه آسیب می زنی.»
بر همین اساس در نهایت او را مجبور به نوشیدن جام زهر می کنند. حتی پیامبران الهی نیز وقتی که برای اولین بار دین خود را ترویج نمودند، با مقاومت روبرو شدند. به عنوان مثال پیامبر اسلام وقتی که از یکتاپرستی در سرزمین عربستان می گوید عده زیادی تصمیم به کشتن پیامبر می گیرند و حرف و ایده او را تهدیدی علیه قوم گرایی خویش قلمداد می کنند. اما این را هم باید در نظر داشت که ایده های خلاق و نو، بعد از گذشت زمان در قالب هنجارها قرار گرفته و پذیرفته می شوند و مردم به مرور زمان دیگر بدون آن ایده ها نمی توانند زندگی کنند. در سال های اخیر نیز ورود فناوری های جدید به ایران، این مقاومت را ایجاد کرده است. مثلا عده ای در برابر هوش مصنوعی یا دیگر فناوری های جدید مقاومت می کنند. البته شاید نوع مقاومتی که هم اکنون در برابر فناوری شکل می گیرد با گذشته متفاوت باشد، با این حال می توان این تفاوت را در سه وجه شناسایی کرد:
اول آن که ورود ایده های جدید در سال های اخیر به نوعی با منافع اقتصادی برخی افراد در تضاد است. به عنوان مثال وقتی که هوش مصنوعی و فرآورده های جدید آن به بازار می آید، مشاغل مختلف با تهدیدهای جدی روبرو می شوند. به عنوان مثال پزشکان فکر می کنند وقتی فناوری های نوین فراگیر شوند، ممکن است آن ها دیگر نتوانند مشتریان سابق خود را داشته باشند و یا معلمان بر این باورند که به زودی هوش مصنوعی در کلاس های درس جای ایشان را خواهد گرفت.
این تضاد، حضور فناوری های نوین و تعارض منافع اقتصادی، عواملی است که نمی توان آن را نادیده گرفت. البته گفته می شود این مسأله نیز به نوعی در تاریخ وجود داشته و تکرار شده است. مثلا وقتی برای اولین بار در چین تراموا بکارگرفته می شود، افرادی که با درشکه کار حمل و نقل مسافر را انجام می دادند با کمبود مشتری روبرو می شوند، به گونه ای که دیگر نمی توانستند زندگی خود را بگذرانند. بر همین اساس گفته می شود در آن سال ها درشکه چی ها پیش شهردار وقت می روند و به او می گویند که فکری به حال آن ها بکند چون با ورود تراموا درآمد خود را از دست داده اند.
اما شهردار به آن ها می گوید که کار خاصی نمی تواند انجام دهد و بر همین اساس به آن ها بی توجهی می کند. درشکه چی ها نیز تصمیم می گیرند از فردا مبارزه منفی را آغاز کنند. آن ها بر روی درشکه های خود می نویسند از امروز تا اطلاع ثانوی ما رایگان افراد را به مکان های مورد نظرشان می رسانیم. همین موضوع باعث می شود تا مشتریان زیادی دوباره به درشکه روی آورند و شهردار مجبور می شود که فکری به حال گذران زندگی درشکه چی های سابق کند. بنابراین اولین مسأله همین تهدید اقتصادی است که نمی توان آن را چندان ساده هم در نظر گرفت.
نکته دوم که به نوعی تحول فناوری در دوره جدید را با اندکی تفاوت نسبت به گذشته نشان می دهد، مسأله «تسخیرشدگی» است.
به نظر می رسد فناوری جدید در پی تسخیرشدگی زندگی انسان ها است به گونه ای که هر نوع قدرت اراده و خواست بشری را با تهدیدهای جدی مواجه می سازد. این مسأله را از لحاظ فلسفی نمی توان کمرنگ دانست. در هر حال مسأله اختیار انسان و هنر انتخاب کردن موضوعی است که اگر چه به نظر می رسد در ظاهر وجود دارد اما در عمق وجود آن چیزی که فناوری می خواهد، به وقوع می پیوندد!
نکته سوم تغییر در ساخت مناسبات اجتماعی، مسأله قدرت و ساختار طبقاتی جامعه است. در حقیقت بعضا فناوری ها می توانند تضادهای اجتماعی و اقتصادی را پر رنگ تر کنند و باعث ایجاد تغییراتی در ساخت مناسبات اجتماعی، مساله قدرت و ساختار طبقاتی جامعه شوند. با شکل گیری تضادها و تشدید آن در جامعه شبکه ای، ما با گسترش تضادهای دیجیتالی و اشکال گوناگون آن نیز مواجه می شویم.
در اینجاست که ممکن است نوعی مقاومت طبقاتی نیز شکل بگیرد. این خصیصه طبقاتی بودن جامعه مسأله ای است که در دوره جدید، بیشتر از قبل خود را نشان می دهد و ساختارهای ذهنی افراد را تحت تأثیر قرار می دهد. در واقع باید این سوال را پرسید که آیا با گسترش شبکه های اجتماعی، جامعه شبکه ای و سلطه اینترنت، دموکراسی، گسترش انتخاب و حضور حداکثری، منافع افراد تأمین می شود؟
در این خصوص البته نظرات مختلفی وجود دارد. به عنوان مثال ون دایک[1] بر این باور است که علی رغم این بینش که ظهور جامعه شبکه ای باعث تقویت و آزادی و دموکراسی می شود اما برخی دیگر مانند خود ون دایک بر این باورند که نقش فناوری وابسته[2] و میانجی[3]، در انتقال بازنمایی دموکراسی نقش دارد. از آنجا که دموکراسی از بالا هدایت می شود، بنابراین دموکراسی ممکن است در مخاطره قرار گیرد چرا که ارزش های دموکراتیک به گونه واسطه مند و از فیلترهای متفاوت و گاه متناقضی به دست مردم می رسند و در این فرآیند ماهیت ناب و بنیادی خود را از دست می دهند.[4]
در مجموع به نظر می‌رسد که ورود فناوری و مقاومت در برابر آن مسأله ای بسیار پیچیده است که به سادگی نمی توان آن را تحلیل کرد. از یک منظر می توان گفت که ورود فناوری مقاومت های زیادی را در سال های اخیر در میان اقشار مختلف جامعه ایران ایجاد کرده است و از سوی دیگر می توان این مسأله را این گونه در نظر گرفت که فناوری می تواند به مرور زمان کیفیت زندگی افراد بشر را دچار تغییر و تحول نماید.
به عبارت دیگر وضعیتی در حال شکل‌گیری است که زیست انسان ها و قدرت تفکر آن ها را با تناقض های زیادی مواجه ساخته است. درک این که چه سودمندی از فناوری به دست می آید و آیا زندگی انسان ها با مخاطره روبرو نمی شود، خود موضوع مهمی است. این که اقشار مختلف بدانند به مرور زمان می توان ضمن حضور فناوری های نوین، منافع اقتصادی آن ها نیز تأمین شود، مسأله ای است که اطلاعات درباره آن چندان زیاد نیست. در هر حال فناوری را نمی توان با صرف فرم و شکل مادی آن مورد تحلیل قرار داد. اگر با عینک هایدگر به مسأله نگاه کنیم، فناوری جدای از ماهیت آن نیست.
هایدگر بر این باور است که نمی توانیم فناوری را خنثی در نظر بگیریم و باید مقوله انکشاف را در مورد آن مد نظر قرار دهیم. انکشاف یعنی وجود مصادیقی مثل سلطه، از خودبیگانگی و … که باید به آن توجه کرد. پس از یک سو مسأله از خودبیگانگی، تضادهای دیجیتالی و … است که می توانند خطر جدی در ذهنیت کنشگران اجتماعی باشند و از سویی دیگر منافع جمعی فراوانی است که فناوری های نوین می توانند به بشر اهدا نمایند. در اینجا نوع مواجهه با فناوری مسأله مهمی است. شاید لازم است که در نظام آموزشی و خانواده مسأله آموزش کیفی مواجهه با فناوری مورد توجه قرار گرفته و در برنامه های درسی به دانش آموزان و نسل های جدید آموزش داده شود. به ترتیبی که در برابر فناوری خنثی نباشیم و بتوانیم با آن مواجهه مثبت و مؤثری داشته باشیم.