«اگرچه سیاست علم و فناوری پیشینه و گذشته‌ای طولانی دارد، حتی شاید بتوان ریشه‌های آن را تا دوران اساطیر نیز به عقب بازگرداند، اما در دنیای مدرن و پس از انقلاب صنعتی، بیش از گذشته اهمیت یافته و اهمیت آن نیز رو به افزون است. جنگ جهانی دوم، اما به شدت آمیخته با علم و فناوری بود. از تسلیحات فناورانه ای که به هریک از طرفین جنگ توهم بی رقیب بودن داد، تا پایان این جنگ که حاصل یک پروژه به شدت علمی و فناورانه بود و منجر به ساخت بمب اتم شد. به این ترتیب سیاست علم و فناوری تبدیل به یکی از ستون های اصلی در عرصه سیاست ورزی کلان شد و در کنار سیاست های اقتصادی، سیاست های امنیتی، نظامی و سیاست های اجتماعی و فرهنگی نشست تا در تصمیم گیری های کلان ملی، یکی از چارچوب های تحلیل و سیاست گذاری باشد.»
روایت توسعه بر بال فناوری، نویسنده: امیر ناظمی، نشر روزنامه شرق، ص 10
فناوری؛ پر پرواز توسعه؟
بررسی کتاب روایت توسعه بر بال فناوری اثر امیر ناظمی
سحر جعفرصالحی
نویسنده
دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه مازندران
اگر می پسندید به اشتراک بگذارید.
اهمیت سیاست های علم و فناوری هر چند به لحاظ تاریخی از سابقه ای طولانی برخوردار است، اما بطور مشخص با پایان یافتن جنگ جهانی دوم اهمیتی راهبردی در توسعه کشورها پیدا کرده است. چنانچه امروزه شرکت های فناوری محور به کلیدی ترین بازیگران عرصه سیاست و اقتصاد-سیاسی کشورها بدل شده اند و سیاست های علم و فناوری به رکنی اساسی در عرصه سیاست گذاری در کنار سایر سیاست های اقتصادی، امنیتی، نظامی، اجتماعی و فرهنگی در تصمیم گیری های کلان ملی نقش آفرینی می کنند.
امیر ناظمی در کتاب جدیدش، روایت توسعه بر بال فناوری[1]، به تحلیل سیاست های علم و فناوری در بستر سیاست های کلان می پردازد. او در یک مطالعه تاریخی و با مرور تجربه کشورها در بازه زمانی مشخص (یعنی دوره پایان جنگ جهانی دوم تا دهه 1970) تاثیر و تاثر متقابل سیاست علم و فناوری با سیاست های مختلف را نشان می دهد. ایده اساسی ناظمی در توضیح لزوم مطالعه تاریخ، الکن بودن زبان آماری و نارسایی شاخص های توسعه در تحلیل توسعه یافتگی/ نیافتگی کشورهاست.
در واقع از گذر یک روایت تاریخی، نویسنده تلاش می کند تا پیچیدگی اهمیت و تحلیل سیاست های علم و فناوری را در چارچوب بافت سیاسی و دیدگاه های کلان کشورها نشان دهد. علاوه بر این، ناظمی با مرور درس آموخته های تاریخی، خواننده را در درک لایه های عمیق تری از سیاست گذاری فناوری در ایران حمایت می کند. در نهایت در فصل آخر ضمن بررسی سیاست فناوری ایران، آسیب های جدی در نظام حکمرانی از خلال بررسی وضعیت شاخص های توسعه با تاکید بر پیشران های انگاره ای سیاست های کلان نشان داده می شود.
نویسنده پیش از مرور تجربه های تاریخی، چارچوبی کلی برای تحلیل را به مثابه قطب نمایی برای گم نشدن در دالان های تاریک تاریخی، ارائه می کند. این چارچوب در واقع همان ماتریس جذابیت- امکان‌پذیری است که در حوزه سیاست گذاری مورد استفاده قرار می گیرد. در این ماتریس و در نسبتی از ترکیب دو منبع جذابیت (مطلوبیت‌ها) و امکان‌پذیری (واقعیت‌ها)، بطور کلی چهار دسته سیاست خلق می شود:
- سیاست های ایده‌آلیستی بیشتر بر جذابیت تمرکز دارند. سیاست هایی که در این منطقه قرار دارند، بیشتر شعارهایی هستند که اگر چه بسیار مطلوبند، اما خواسته های جاه طلبانه ای را دنبال می کنند که امکان پذیری پایینی دارند.
- سیاست های رئالیستی بیشتر بر امکان پذیری تمرکز دارند. اغلب محافظه کارانه هستند و کمتر تغییر در وضع موجود را دنبال می کنند.
- سیاست های توسعه گرایانه که حاصل توازنی میان خواسته های جذاب از یک سو و واقعیت محدودکننده از سوی دیگر است.
- سیاست های از رده خارج نیز سیاست هایی هستند که نه دیگر مطلوبیت جدی دارند و نه حتی امکان پذیرند. در حقیقت سیاست گذار از رده خارج همان کسی است که نه تغییر مطلوبیت ها و ارزش ها را درک کرده و نه پایی روی زمین واقعیت دارد.[2]
همانطور که پیداست دیدن از دریچه این تحلیل کمک می کند تا در بررسی تجربه های تاریخی نسبت به وضعیت سیاست های هر کشور زمان هایی که با تقلیل آرزوهای آرمان گرایانه و تقویت امکان پذیری ها، تغییراتی در جهت توسعه صورت گرفته است را واقع بینانه نگاه کنیم. در مرور تجربه تاریخی سیاست های علم و فناوری در دوره پس از جنگ جهانی دوم، نویسنده بصورت مجزا سیاست های چهار کشور آمریکا، کره جنوبی، چین و شوروی را به تفصیل شرح و آن ها را با هم مقایسه می کند. ناظمی درس آموخته های این سفر تحلیلی به دل تجربه ها را ذیل چهار تیتر خاطرنشان می کند؛[3]
- تنوع سیاست های علم و فناوری
با وجود اینکه چین و شوروی در بازه 1945 تا 1978م هر دو در سایه کمونیسم به ظاهر سیاست های کلان همگنی داشتند، اما در عرصه علم و فناوری سیاست های متفاوتی در پیش گرفتند. چین پس از یک دوره کوتاه وابستگی به شوروی، سیاست های بسته انقلاب فرهنگی و اصولی مانند توده گرایی و خودکفایی را محور برنامه های توسعه خود قرار داد. در حالیکه شوروی با تمرکز بر برخی جنبه های علم و با غربال گری ایدئولوژیک علمی، در کنار دستاوردهای بزرگ موقت، به سمت نابودی شایسته سالاری، ناتوانی در نهادسازی و حذف و سرکوب برخی علوم و انسان های توانمند شد.[4] در همین زمان تجربه های آمریکا و کره جنوبی نشان دهنده توان و اراده آن ها برای درس گرفتن از شکست ها و بازاندیشی و اصلاح نظام های حکمرانی است. چه اصلاح سیاست های عرضه محور و رفتن به سمت سیاست های تقاضا محور در آمریکا و چه سیاست اتحاد راهبردی کره هر دو اهمیت بازبینی دوره ای سیاست ها بر اساس اصل نهادسازی و توسعه و تحقیق بنگاهی را مشخص می سازد.
- رابطه سیاست علم و فناوری با سیاست های دیگر
نگاه تاریخی و مرور تجربه کشورها در ارجحیت ایدئولوژی بر سیاست یا اولویت اقتصاد یا فرهنگ نشان می دهد که در عمل «هیچ یک از این حوزه ها نمی توانند و ظرفیت آن را ندارند که به اصولی جهانشمول دست یابند که بصورت همزمان سایر حوزه ها را تحت سیطره خود در آورد.»[5] شکست ها و فجایعی که در چین و شوروی کمونیسم برجای ماند نشان می دهد که در واقع هیچ حوزه ای نمی تواند لوکوموتیو حوزه های دیگر شود و نهایتا توسعه حاصل «هم تکاملی» حوزه های مختلف است.
- واقعیت های محدودکننده سیاست علم و فناوری
خوانش تجربه های تاریخی ای مثل تجربه مائو و خوش خیالی اتحاد با شوروی، یا تجربه فاجعه بار علم و فناوری در سیاست های استالین بر اساس چارچوب «جذابیت-امکان‌پذیری» نشان می دهد، آنچه دیکتاتورها را وادار به عقب نشینی می کند، تغییر مطلوب ها و آرزوها نیست بلکه این واقعیت بیرونی (امکان‌پذیری) است که سیاست های ایدئالیستی را باطل می کند.
- علم و فناوری و جامعه خلاق
واقعیت حاکی از اهمیت طبقه خلاق جامعه در پیشبرد توسعه است. نادیده گرفتن افراد مستعد و توانمند و حذف آن ها با معیارهای ایدنولوژیک در سیاست های کلان و به تبع سیاست های فناوری شوروی و مائویسم، محکوم به شکست شدند. در حالیکه بنیاد علم در آمریکا در همان بازه تاریخی، تجربه رواداری و رشد طبقه خلاق و در نتیجه نتایج قابل توجه در توسعه شده است.
در بخش آخر کتاب، نویسنده به تحلیل سیاست علم و فناوری در ایران می پردازد. به این منظور ابتدا گزارش مفصلی از وضعیت ایران در «شاخص نوآوری جهانی» ارائه می شود. بر پایه این گزارش «در سال 2023 ایران رتبه 62 را در میان 132 کشور دارد که در مقایسه با رتبه سال 2022، 9 پله رکود داشته است».[6] نتایج این بخش نشان می دهد که وضعیت ایران در 31 شاخص از 80 شاخص در پایین ترین چارک یا در وضعیت اسفبار قرار دارد. ناظمی از وضعیت این 31 شاخص ضعیف، به تحلیل وضعیت کلان سیاسی-اقتصادی می پردازد و معتقد است که همین وضعیت کلان بیانگر آسیب های جدی نظام حکمرانی و به تبع در حکم «تاثیرات محیطی هستند که بر آرزوها و نیت های سیاست گذار علم و فناوری سایه افکنده است.»[7]
همانطور که در جدول شماره 1 مشاهده می شود، شاخص های ضعیف در دو گروه اصلی قرار می گیرند؛
- حکمرانی تاریخ گذشته شامل دسته ای از شاخص ها است که نشان می دهند نظام حکمرانی به دلایل مختلفی ظرفیت های لازم برای ایجاد، تقویت یا بهبود سرمایه اجتماعی مورد نیاز برای نوآوری و همچنین بازبودن در برابر نوآوری و تغییر را ندارد.
- دسته دیگر شاخص ها نتیجه کاهش یا قطع تعاملات بین المللی و برآمده از انزوا و درون گرایی هستند.
ناظمی ضعف وضعیت ایران در شاخص های توسعه را نه صرفا با اتکا به آمار بلکه بیشتر از طریق انگاره های موجود که پیشران های سیاست های کلان محسوب می شوند، بیان می کند. انگاره های مثل تایید صلاحیت، برنامه ریزی مرکزی، مداخله دولت و غیره. از دید او، «خطرناک ترین دشمن هر فرد یا جامعه ای؛ از دست رفتن توان درک تفاوت ها و تمایزها است؛ درک تفاوت زیبایی از نازیبایی، تفاوت خوب از بد، تفاوت شعارهای غیرواقعی بزرگ از برنامه های عملیاتی واقع بینانه و این یعنی از دست رفتن توانایی یافتن جایگاه خود در جهانی که در آن زندگی می کنیم. با انکار شاخص های جهانی در حقیقت این ما هستیم که آینه خود را از دست می دهیم. بدون آینه ای که بتوانیم در آن بنگریم و به مشکلات و چالش‌های خود را پی ببریم، ما ارزیابی مان را نسبت به خود از دست می‌دهیم.»[8] روایت امیر ناظمی دقیق و عمیق است. او به عنوان یک متخصص توسعه و آینده پژوه، در دالان های تاریخی و شاخص ها و آمارهای جهانی سیاحت می‌کند، تا با آینه ای که از درس آموخته ها می سازد و به دست خواننده می دهد، امکان تماشای وضعیت پریشان حال و آینده سیاست های فناوری را فراهم کند.
آسیب شناسی | زیرشاخص مستقیم | زیرشاخص غیرمستقیم |
حکمرانی خوب | اثربخشی دولتی کیفیت تنظیم گری حاکمیت قانون سیاست های تسهیل کسب و کار سهم هزینه آموزش از GDP استاندارد ثبات اجرایی برای کسب و کار وام از نهادهای مالی خرد تامین مالی دولتی تحقیق و توسعه کسب و کارها خدمات آنلاین دولتی مشارکت الکترونیکی | شدت مصرف انرژی شدت دارایی نامشهود اخراج مازاد همکاری صنعت- دانشگاه |
روابط بین المللی | سرمایه گذاری جسورانه جذب سرمایه گذاری جسورانه قراردادهای سرمایه گذاری جسورانه تعرفه اعمالی تامین مالی خارجی در تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری مشترک و اتحاد راهبردی واردات فناوری پیشرفته سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی صادرات فناوری پیشرفته صادرات خدمات ICT استاندارد کیفیت ISO عضویت در GitHub | مدل های کاربردی مقالات فنی و علمی |