ژاپنی ها به چندین محور اساسی در برنامه های درسی خود توجه داشتند از جمله: تأکید بر مهارت بهره گیری از دانش و اطلاعات و حرکت از آموزش دانش به آموزش چگونگی یادگیری؛ تاکید بر کاهش محتوی دروس، ساعات کلاس درس و افزایش فرصت های دروس اختیاری و فعالیت های آزاد، خودآموزی و خودآگاهی آن ها؛ بهره گیری بیشتر از روش های آموزش فعال با تأکید بر پرورش تفکر انتقادی، مهارت های حل مسئله و کاهش نقش حافظه و گسترش یادگیری مبتنی بر پروژه؛ توجه بیشتر بر نیازها، تفاوت ها و توانایی های فردی افراد؛ پرورش حرفه ای معلمان متناسب با تحولات فناوری؛ توجه بیشتر به پرورش اخلاقی، مهارت های زندگی و مسئولیت اجتماعی و مهارت های روابط انسانی در افراد.
آموزش، ژاپن را ژاپن کرد؟
نگاهی به نقش آموزش در توسعه کشور ژاپن
فاطمه محمدزاده
نویسنده
دانشجوی دکتری جامعه شناسی و پژوهشگر اجتماعی
اگر می پسندید به اشتراک بگذارید.
توسعه فرآيندي پيچيده و چندبُعدی است که شاخص هاي متعددي در دستيابي به آن نقش دارند. یکی از شاخص های کلیدی و تأثیرگذار در فرآیند توسعه در جهان امروز آموزش است، به گونه ای که طراحي نظام آموزشي مناسب، پيش شرط اصلي توسعه يافتگي و حركت در مسير كشورهاي توسعه یافته است. بسیاری از نظریه پردازان و پژوهشگران حوزه توسعه به خصوص طرفداران نظریه سرمایه انسانی، چه در خارج و چه در داخل کشور، آموزش را محور توسعه می دانند و معتقدند که توسعه آموزشی یکی از مؤثرترین روش های سرمایه گذاری در ارتقای سرمایه انسانی است که در ترکیب با سرمایه های فیزیکی، منابع مالی و طبیعی، تولید و شکوفایی در کشورها را در پی دارد.
به عبارتی آموزش با ارتقای نگرش و سطح مهارت ها، زمینه های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی حتی سیاسی لازم را برای توسعه فراهم می کند. حسین عظیمی از صاحب نظران توسعه در ایران، توسعه را مجموعه ای از پنج عامل مرتبط به هم می داند که یکی از این عوامل آموزش مناسب برای توسعه و عوامل دیگر فرهنگ مناسب، تشکیل سرمایه، نظام مدیریت و اقتصاد مناسب و حفظ ثبات نظام است (عظیمی، 1371)[1]. با این توضیح در نوشتار پیش رو قصد داریم نقش آموزش در فرآیند توسعه را با تمرکز به کشور ژاپن بعد از جنگ جهانی دوم، بررسی نماییم، اینكه ژاپن چگونه بعد از جنگ با استفاده از آموزش به سمت تحقق توسعه پیش رفت و به يکي از توسعه يافته ترين کشورهاي جهان تبدیل شد.
ژاپن در نقطه آغاز توسعه
فرآيند توسعه ژاپن از سال 1868 و در دوران امپراتوري ميجي آغاز گردید که در آن معرفی یک سیستم آموزشی مدرن به عنوان مهمترین سیاست، در اولویت قرار گرفت. ژاپن با وجود شکست در جنگ جهاني دوم و از بین رفتن بسياري از زيرساخت ها، به سرعت مسير رشد و توسعه را پيمود. در حقیقت برنامه های آموزشی رسمي این کشور نقش تعيين كننده اي در ساختن ژاپن مدرن به عهده گرفتند. از اواخر قرن 19 تدوين و اجراي برنامه ريزي هاي كلان آموزشي همواره از اولويت هاي جدي دولت ژاپن بوده و نظام آموزشی این کشور موفق شده به خوبی با تربیت نیروهای مناسب، کشور را به سمت توسعه و رشد بالای اقتصادی پیش ببرد تا جاييکه اکنون در موقعیتی قرار دارد که مجمع جهانی اقتصاد آن را به عنوان کشور پیشگام در دستیابی به «جامعه پساانقلابی چهارم[2]»، موسوم به نسل پنجم[3] نامیده و این مجمع دومين مركز «انقلاب صنعتي چهارم» خود را در خارج از آمريكا، در آنجا تاسيس كرد.[4]
از ويژگي مهم ژاپن در رسیدن به توسعه، پويايي و انعطاف برنامه های آموزشی براي پذيرش تغييرات و اجراي اصلاحات به صورت «بومی شده» است. همچنین فرهنگ ژاپني حامل شاخص هاي توسعه پذير قابل توجهي است که با دارا بودن شاخص هايي همچون جمع گرايي، آينده نگري، قانون گرايي، آمائه[5]، فرهنگ بوشيدو[6] و کايزن[7] موفقيت هاي قابل توجهي در دستيابي به توسعه داشته است.[8] از طرفی از زمان اجرايي شدن نظام آموزشي مدرن، همواره اصلاحات تدريجي و مستمر در بخش آموزش را اجرا كرده است. همين نظام آموزشي زماني روحيه ملي گرايي و جنگجويي را تقويت كرد و ژاپنِ پيش از شكست در جنگ جهاني دوم را ساخت و پس از آن هم، ژاپن را به کشوری توسعه یافته تبدیل کرد.[9]
نظام آموزشي ژاپن بعد از جنگ جهاني دوم و اشغال کشور بوسیله نيروهاي آمريكايي، دچار تغييرات اساسي گرديد و بر اساس مدل هاي آمريكايي که رهبري ابداع ها و اختراع ها را در عرصه بين المللي عهده دار بود، تنظيم گرديد. اما نكته مهم اين است كه ژاپن در این الگوبرداری فقط به دنبال روش مورد نظر نبوده، بلكه سعي در استفاده از اين شيوه جهت خروج از گروه كشورهاي جهان دوم داشت و از نظر سیاسی هم هرگز به مستعمره آمریکا تبدیل نشد. به عبارتی هر چند مهمترين راهبرد توسعه و صنعتی شدن این کشور بعد از جنگ جهاني دوم به واسطة اشغال آن بوسیله آمریکا راهبرد تقليد بوده است، اما اين كشور با شناخت دقيق خود از تقسيم كار بين المللي سعي كرد با الگوبرداری مناسب از نظام آموزشي آمریکا به خصوص در دوره هاي دبيرستان و آموزش عالي كه از مهمترين اركان توسعه دانش بنيان آمريكا شناخته مي شد، توانست خود را به سرعت به توليد كالاهاي دانش محور و توسعه فناوري هاي پيشرفته وارد نمايد.
مهمترين ركن نظام آموزشي ژاپن كه باعث قرار گرفتن اين كشور در گروه كشورهاي توسعه یافته و مرکز گرديد، افزايش رقابت جهت بروز خلاقيت بود. به عبارتی براي آنكه كشوری بتواند از تقليدكننده محض به سمت توليد كالاهاي با فناوري بالا سوق داده شود، مهمترين ركن آن وجود زمينه هاي بروز خلاقيت است. اين مسئله باعث شده است كه رقابت در بين نيروي كار در ژاپن افزايش قابل توجهي يابد و تلاش براي كسب مهارت و افزايش بهره وري از طريق كسب دانش هاي رسمي و در حين كار افزايش يابد. از ديگر ويژگي هاي نظام آموزشي ژاپن كه نقش مهمي در تقويت اقتصاد و توسعه یافتگی این كشور به خصوص در بخش صنعت داشته است، بهبود كيفيت نظام آموزشي ژاپن همراه با تغيير شرايط جهاني بوده است.
همچنین ژاپنی ها به چندین محور اساسی در برنامه های درسی خود توجه داشتند از جمله: تأکید بر مهارت بهره گیری از دانش و اطلاعات و حرکت از آموزش دانش به آموزش چگونگی یادگیری؛ تاکید بر کاهش محتوی دروس، ساعات کلاس درس و افزایش فرصت های دروس اختیاری و فعالیت های آزاد، خودآموزی و خودآگاهی آن ها؛ بهره گیری بیشتر از روش های آموزش فعال با تأکید بر پرورش تفکر انتقادی، مهارت های حل مسئله و کاهش نقش حافظه و گشترش یادگیری مبتنی بر پروژه؛ توجه بیشتر بر نیازها، تفاوت ها و توانایی های فردی افراد؛ پرورش حرفه ای معلمان متناسب با تحولات فناوری؛ توجه بیشتر به پرورش اخلاقی، مهارت های زندگی و مسئولیت اجتماعی و مهارت های روابط انسانی در افراد.[10]
تجربه كشور ژاپن در زمينه آموزش نشان دهنده نقش آموزش و سيستم آموزشي مناسب و سرمایه گذاری در این حوزه در نوآوری، خلاقیت، رشد و توسعه یک کشور و همچنین قرار دادن آن در موقعيتي برتر در سطح جهانی است. به تعبیر محمدرضا سرکار آرانی[11] ژاپنی ها در حوزه آموزش و پرورش به چگونگی و تاکید بر”ما”رسیده اند ولی ایرانی سرگرم چیستی و عوارض “من”هستند.[12]